Tanrı hakkındaki en temel ontolojik/metafiziksel sezgilerimizden biri O’nun tüm gerçekliğinnihai kaynağı/temeli ve nihai nedensel açıklaması olduğudur. Nihailik düşüncesinin makul birTanrı tasavvuru için gerekli olduğu düşünülmekle birlikte yeterli olduğunu söylemek zorgörünmektedir. Bunun en önemli nedenlerinden biri nihailik kavramının içeriksel bir tasavvursunmaktan uzak görünmesidir. Bu çalışmada, nihailik kavramının uygun ve tatmin edici birTanrı anlayışı geliştirebilmek için yeterli olup olmadığı tartışması el-Fārābī’’nin İlk Nedendüşüncesi üzerinden yapılmaktadır. El-Fārābī Tanrı’nın ne olduğuna ilişkin olarak O’na birtakımsıfatlar atfetmekle birlikte bunları nihailik düşüncesi çerçevesinde izah etmeye çalışır.Ancak nihailiğin biçimsel bir çerçeveyle sınırladığı bir Tanrı anlayışı tatmin edici görünmediğigibi teizmin Tanrı anlayışıyla da pek bağdaşmamaktadır. Teizmin mükemmellik kavramınıesas alarak oluşturduğu Tanrı anlayışı nihailiği gerektirmekle birlikte onunla sınırlı kalmayıpiçeriksel bir anlayış ortaya koymaktadır. Bu nedenle el-Fārābī’nin Tanrı ve nihailik anlayışınınteizmin anlayışından önemli ölçüde ayrıştığı dikkate alındığında onun İlk Neden düşüncesininteizmin Tanrı anlayışıyla bağdaşmayacağını savunmak mümkün görünmektedir.
One of our basic ontological/metaphysical intuitions about God is the idea that God is the ultimate ground and ultimate causal explanation of all reality. However the idea of ultimateness is considered as necessary for a reasonable conception of God, it is hard to claim that this necessary condition is a sufficient one as well. One of the reasons for this is that the concept of ultimateness is far from providing a substantional conception. This paper discusses whether or not the concept of ultimateness is sufficient to constitute an appropriate and satisfactory conception of God with respect to al-Fārābī’s idea of the First Cause. In order to explain the nature of God, al-Fārābī ascribes some attributes to God, and he explains these attributes within the framework of ultimateness. However, as the conception of God, which is limited by this formal framework, does not seem satisfactory, it also does not seem compatible with the theistic concept of God. In contrast to al-Fārābī’s idea of the First Cause, the theistic conception of God is developed by the concept of perfection, and it does not only implies ultimateness but also puts forward a substantional idea of God. Given the fact that al-Fārābī’s understanding of God and ultimateness differs from theism’s understanding significantly, it seems possible to claim that al-Fārābī’s idea of the First Cause/God is not compatible with the theistic idea of God.
